شناخت علمی گونه درختی بید در روستای بالاده

- نوشته: نرگس کاردگر بالادهی /  دانشجوی کارشناسی ارشد جنگل شناسی و اکولوژی جنگل   دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

- زیرنویس عکسها از سادوا

مقدمه: امروزه روند رو به رشد مشکلات و معضلات زیست محیطی مانند نازک‌شدن لایه‌ ازن، گرم‌شدن کره‌زمین، سیل، خشکسالی و نهایتاً تغییرات اکولوژیک بر کسی پوشیده نیست و همه توجهات به سوی طبیعت و به خصوص پوشش‌گیاهی معطوف گشته است که نمونه بارز آن برگزاری کنفرانس سران کشورهای جهان در ریو

(کشور برزیل – ۱۹۹۲ میلادی) و ژوهانسبورگ (کشور آفریقای جنوبی- ۲۰۰۲ میلادی) بمنظور بررسی مسائل زمین، تدوین کنوانسیون جهانی تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری، نامگذاری سال جهانی جنگل در ۲۰۱۱ میلادی و . . . می‌باشد و تمامی کسانی که در این زمینه ابراز نگرانی می‌کنند می‌دانند که انسان بدون صنعت می‌تواند زنده بماند، اما بدون طبیعت هرگز٫

در گذشته از جنگلها و مراتع بعنوان منبع تولید چوب، علوفه، تامین اراضی مورد نیاز برای توسعه کشاورزی و ساخت و سازها استفاده می‌شده‌است. گرچه این مسئله بخودی خود به‌لحاظ تولید موادغذایی، ایجاد اشتغال و ایجاد منابع تولید ارز از اهمیت خاصی برخوردار است اما ارزشمندترین و مهمترین اثر جنگلها و مراتع و ویژگی پوشش‌گیاهی را باید در ایجاد شرایط مناسب زیست‌محیطی و تعادل اکولوژیکی بین انسان، آب، خاک و گیاه و در حقیقت ایجاد شرایط مناسب برای توسعه پایدار دانست. به طوری‌که پژوهشگران دریافته‌اند که برای حفاظت اکوسیستم و حیات‌وحش باید از گیاهان ‌بومی آن که در طول قرن‌ها سازگاری پیدا کرده‌اند محافظت ‌نمود.

درخت بید معروف و کهنسال چشمه سر بالاده از قاب دروازه منزل مرحوم حاج روحل پهلوان ( روح الله کاردگر ) / متاسفانه این دروازه چوبی قدیمی و درخت بید دیگر وجود ندارند. / عکس: عین اله ازموده . مرداد ۱۳۸۵

اکوسیستم منطقه دوسرشمار بخش چهاردانگه ساری نیز بدلیل داشتن شرایط ویژه اکولوژیکی از اهمیت بالایی برخوردار بوده و بخشی از پارک ملی کیاسر (شاهدژ) محسوب می‌گردد. (رجوع به مقاله « مروری بر شرایط اکولوژیکی منطقه بالاده ). این منطقه گونه‌های بسیار متنوعی از گیاهان را در خود جای داده که دارای ارزش بالای ژنتیکی، دارویی، زینتی، صنعتی و  … می باشند که حفظ آنها از مهمترین اهداف و دغدغه‌های عاشقان طبیعت این خطه است و  بدون مشارکت مردم آن دیار، تحقق این امر محال و غیرممکن می‌باشد.

درختان و درختچه‌هایی از قبیل راش، بلوط (اوری)، ممرز (کچف)، افرا، بید (فک)، گلابی‌ وحشی (تلکا)، آلوچه‌ وحشی، زرشک، دغدغک، سیب‌ جنگلی و . . . از جمله گیاهان بومی این منطقه هستند که پایه و اساس اکوسیستم آن‌ را تشکیل می‌دهند. درختان بید بالاده و مناطق مجاور آن نیز که نمونه‌ای از آن در مرکز این روستا و در کنار چشمه (معروف به چشمه سر) مشاهده می شود، از گیاهان بومی منطقه بشمار می‌آیند و دارای ارزش بالای زیست محیطی هستند که باید در شناخت، حفاظت و توسعه آن کوشا باشیم.

علت نامگذاری بید: نام علمی درخت بید، Salix alba می‌باشد که از دو واژه سل (Sal) به معنای نزدیک و لیس (Lis) به معنای آب اقتباس شده‌است و مرتبط با رویش گونه‌های مختلف آن در کنار آب‌های روان می‌باشد. برخی نیز بر این باورند که علت نامگذاری این گونه بدلیل وجود ترکیب سالیسین در  برگ و پوست این درخت است. نام انگلیسی آن Willow With و نام محلی این گونه در شمال ایران ( استان مازندران) فک (Fec) و فیک (Fic) می‌باشد و در نقاط دیگر کشور نیز بید نامیده می‌شود.

رده‌بندی گیاهی بید: این گونه از جنس بید است که متعلق به خانواده سالیکاسه (Salicaceae) می‌باشد و جزء درختان پهن‌برگ محسوب می‌گردد.

انتشار جغرافیایی پراکندگی در جهان: بید یکی از درخت هایی است که پراکنش بسیار وسیع و گسترده‌ای در سطح جهان دارد. بیشترین تعداد درختان بید در نیمکره شمالی به استثنای مناطق قطبی مشاهده می‌گردد. درخت بید بومی کشورهای اروپای مرکزی و جنوبی و آسیای‌غربی و مرکزی است. این درخت در آمریکای جنوبی و آفریقا نیز رویش دارد.

پراکندگی در ایران: گونه‌های متعددی از این جنس از قبیل بید مشک، بید سیاه، زردبید، سرخ بید، بیدمجنون، بید مرجانی، بید دره، جربید، فوکا، جودانک و فشفشه در اغلب نقاط ایران وجود دارند. درخت بید در نواحی نیمه خشک، نیمه مرطوب و مرطوب انتشار دارد. در جنگل های جلگه‌ای شمال از گرگان تا ارسباران، آذربایجان غربی، لرستان و کردستان دیده‌ می‌شود.

پراکندگی در منطقه بالاده: درختان بید این منطقه که غالباً از نوع فک می‌باشند از پراکنش خوبی برخوردار هستند و اغلب در نقاطی که خاک مرطوبتری دارد، می‌رویند. درخت بید « چشمه سر » واقع در مرکز روستای بالاده که از پایه مادری خود که معروف به بید کهنسال است (در سالهای اخیر به علت پوسیدگی و خشک شدن ساقه هایش آن را قطع نمودند) می‌باشد و به دلیل مجاورت با چشمه رشد بسیار خوبی دارد. در بخش شمالی روستا نیز درخت بید کهنسالی مشاهده می‌گردد که به لحاظ تفرجی اهمیت بالایی دارد. این منطقه به منطقه « فک بن » معروف است که نامش نیز ملهم از نام همین درخت است. این درخت نیز روزگار پایانی عمر ۵۰ ساله خود را می گذراند. زیرا عده ای انسان ناآگاه در داخل تنه سوراخ شده آن آتش افروخته و باعث سوختن آوندهای درونی تنه و توقف رشد درخت شدند و متأسفانه به زودی شاهد مرگ آن خواهیم بود.

درخت بید کهنسال منطقه « فک بن » در مزارع شمالی روستای بالاده / قله شاهدژ در دور دست دیده می شود/ آبان ۱۳۸۹٫ عکس: عین اله آزموده

هم چنین در روستاهای « پایین‌ده » ، « تیله بن » ، « قلعه» و « واوسر » نیز درختان بید کهنسال زیادی وجود دارد که برخی به صورت طبیعی (خودرو) و برخی توسط اهالی بومی کاشته ‌شده‌اند. از دیگر اماکنی که در چند سال گذشته رویشگاه درختان بید شده ، « تِک سَر » ( ورودی روستای بالاده) است که توسط اهالی روستا با قلمه های درختان بید بومی منطقه نهالکاری شده است ( از آرامگاه تا ورودی روستا – در سمت غربی جاده) و بخاطر آبیاری مناسب رشد خوبی داشته و چشم انداز زیبایی نیز در ورودی روستا پدید آمده است.

ردیف درختان بید در ورودی بالاده ( تِک سَر ) / تابستان ۱۳۹۰ . عکس نرگس کاردگر ( نمای شمال به جنوب در یک روز آفتابی) / عکس: نرگس کاردگر. تابستان ۱۳۹۰

ردیف درختان بید در ورودی بالاده ( تِک سَر ) / تابستان ۱۳۸۸ . عکس عین اله آزموده ( نمای جنوب به شمال  در هوای مه آلود )

مشخصات گیاه‌شناسی بید: درخت بید دارای قامتی متوسط می‌باشد که ارتفاع آن به ۲۵ تا ۳۰ متر می‌رسد. تنه ای نسبتاً قطور در حدود ۷۰ سانتیمتر دارد که بسته به شرایط محیطی گاهی راست و گاهی خمیده است. پوست آن به رنگ قهوه‌ای تیره و خاکستری است و روی آن شیارهای باریک و عمیق شبکه مانندی دیده‌ می‌شود. شاخه‌های کم و بیش آویخته‌ای دارد که باریک، سست و قابل انعطاف می‌باشند. برگهای این درخت بیضی شکل با نوک کشیده به ابعاد ۱ تا ۳  در ۵ تا ۱۲سانتی‌متر است که دو طرف آن پوشیده از تار و کرک های ابریشمی سفید- نقره‌ای می‌باشد. دمبرگ آن کوتاه و غده‌داراست. گل هایی تک جنسی، کوچک و ریز دارد که بصورت گل‌آذین سنبله استوانه‌ای و به شکل دم‌گربه‌ای است و در فروردین و اردیبهشت ظاهر می‌شوند. بذرهای آن سبک هستند و همه ساله این درخت بذر می‌دهد.

 نیازهای اکولوژیک بید : برای شناخت، حفاظت و توسعه گیاهان باید با رفتار و خواسته‌های آنان آشنا باشیم. عدم شناخت صحیح و کامل گیاهان باعث می‌شود بسیاری از طرح‌ها و پروژه های مربوط با شکست روبرو گردد. گیاهان بدلیل داشتن سرشت اکولوژیکی متفاوت در شرایط مختلف محیطی ظاهر می‌شوند. برخی گیاهان بدلیل بردباری بالایی که دارند در دامنه وسیع‌تری از سطح زمین یافت می‌شوند و برخی نیز بخاطر داشتن نیازهای بالای زیستی به تنش‌هایی از قبیل سرمای زیاد، خشکی، شوری خاک و . . .  حساسند و تنها در محیط های ویژه‌ای قادرند رشد نمایند.

تنه درخت بید که ریشه اش در آب قرار دارد. حیاط آقای سید محمد ساداتی ، بخش غربی بالاده ( میر خیل ) / پاییز ۱۳۸۷ / عکس: عین اله آزموده

هر جا آب باشد ریشه درخت بید نیز رشد می کند و جوانه می زند  / رودخانه بالا دست آبشار بندگاه / پاییز ۱۳۸۷ / عکس: عین اله آزموده

رطوبت یکی از فاکتورهای محیطی است که در حیات درختان بید نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند بطوریکه بعنوان یک شاخص در پراکنش این گونه مطرح می‌باشد. نیاز بالای این گونه به آب باعث شده است که در کنار چشمه‌ها و آبهای روان و مناطقی که سطح آب زیرزمینی بالایی دارند، رویش پیدا کند و طبق دسته بندی رطوبتی درختان، در گروه درختان آبدوست یا رطوبت پسند قرارگیرد. از این گونه و گونه‌هایی چون لرگ، سفیدپلت و توسکا برای زهکشی اراضی استفاده می‌شود. این مسئله با فرم ریشه‌های این گیاه که به صورت سطحی هستند ارتباط دارد و در نتیجه خاک‌های سبک و نرم را بیشتر می‌پسندد.

نور کافی باعث رشد سریع درخت بید می شود / عکس: نرگس کاردگر. تابستان ۱۳۹۰

نیاز نوری گیاهان نیز با یکدیگر متفاوت است. درخت بید در تقسیم بندی سرشت نوری گیاهان، جزو گیاهان نورپسند محسوب می‌گردد. این گیاه نسبت به سرمای زیاد محیط از خود مقاومت خوبی نشان می‌دهد به طوریکه اخیراً  هیبریدی از این گیاه با صنوبر که هم‌خانواده هستند گرفته‌شده‌ است تا هم ویژگی بردباری به سرمای گونه بید را داشته ‌باشد و هم مانند صنوبر سریع الرشد باشد. لازم به ذکر است  این تحقیق (هیبرید صنوبر و بید) برای اولین بار در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع‌ طبیعی گرگان انجام شده‌است.

آفات و بیماریهای بید: درختان بید میزبان آفاتی همچون شته بید، شته سیاه بید، شته خالدار بید، سپردار بید، سپردار سفید بید، کرم خاردار بید، کنه گالزای بید، لیسه، پروانه سفید، سنگ بید، سوسک شاخک بلند، سوسک برگخوار، زنبور گالزای برگ بید می‌باشند و به بیماری‌های بید آنتراکنوز، زنگ بید، لکه سیاه بید، سفیدک برونی مبتلا می‌شوند.

تنه درخت بید چشمه سر بالاده / عکس: نرگس کاردگر / تابستان ۱۳۹۰

روش ازدیاد بید در طبیعت: پراکنش بذر درختان بید همانند بسیاری از درختان از طریق باد، جانوران و بخصوص آب صورت می‌گیرد و در جنگل‌شناسی از این گونه به عنوان گونه پیش‌آهنگ یا پرستار یاد می شود، چون جزو گونه های نورپسند و با خواهش اکولوژیک کم محسوب می‌شوند و به همین دلیل قادرند با مساعد نمودن خاک، زمینه رشد سایر گونه‌ها را فراهم نمایند. برخی گونه‌ها سایه‌پسند هستند و بدون سرپناه، بسیار آسیب پذیرند در نتیجه این درختان می‌توانند نقش بسیار حیاتی داشته باشند.

با توجه به این نکته که قوه نامیه بذر این گونه بسیار ضعیف است و در ظرف مدت کوتاهی از دست می‌رود، تکثیر آنها عموماً به وسیله قلمه و پیوند صورت می‌گیرد و از گونه های نسبتاً سریع الرشد نیز می‌باشد. نهال های زیادی از این گونه در منطقه دوسرشمار دیده می‌شوند که از طریق قلمه توسط اهالی روستا کاشته شده‌اند. بسیار تحسین برانگیز است که برای انتخاب گونه در توسعه فضای‌سبز، از طبیعت همین منطقه الهام گرفته می‌شود.

درخت بید جوان در چشمه سر بالاده / تابستان ۱۳۹۰ . عکس : نرگس کاردگر

درختان بید در شرق روستای واوسرنو ( گندی او ) / بهار ۱۳۸۹٫ عکس: عین اله آزموده

مصارف و کاربردهای بید: از دیر باز از قسمت های مختلف این درخت در موارد زیادی استفاده می‌شده است. این درخت به عنوان گونه ای مناسب برای توسعه فضای سبز کاشته می‌شود. همچنین از آن در مزارع به عنوان بادشکن هم استفاده می‌شود. از چوب این درختان که بسیار سبک هستند و دارای وزن مخصوص پائینی می‌باشند، در تهیه و تولید سازه های سبک و همچنین کاغذسازی، کبریت‌سازی، جعبه سازی و  …  استفاده می‌شود. پوست بید دارای مازوج است و در چرمسازی و رنگرزی مصرف می شود. از آن رنگ خرمایی تیره می‌سازند.

در منطقه دوسرشمار نیز از چوب این درخت در ساخت سقف خانه‌ها و جعبه‌سازی استفاده می‌شود. این گیاه خواص درمانی زیادی نیز دارد که بسیاری از ما از آن بی اطلاعیم.

درخت بید جوان در روستای بالاده / بهار ۱۳۸۹ . عکس: عین اله آزموده

مطالعات علمی که در مراکز تحقیقات بین المللی در مورد بید به عمل آمده نشان می‌دهد که بیش از ۲۵۰۰ سال قبل، یعنی تقریباً ۵۰۰ سال قبل از میلاد، پزشکان چینی جهت درمان از پوست درخت بید برای تسکین درد استفاده می‌کردند. Hippocartes یونانی و معروف به پدر علم پزشکی در حدود ۴۰۰ سال قبل از میلاد پیشنهاد کرد که جویدن پوست درخت بید تب را پائین می‌آورد و درد را کاهش می‌دهد. ۵۰۰ سال بعد از آن، پزشک دیگری به ‌نام Dioscorides پوست درخت بید را جهت کاهش التهاب بیمارانش تجویز می‌کرد. به‌ طور کلی از قرن اول پس از میلاد پزشکان یونانی اولین گروه پزشکان اروپایی بودند که پوست بید را به عنوان مسکن درد و رفع التهاب تجویز می‌نمودند و پس از آن حکمای طب سنتی ایران برای موارد زیادی از جمله تسکین دردهای مفاصل و نقرس آن را به کار می‌بردند. در سال ۱۸۲۸ شیمید‌ان‌های آلمانی ماده فعال پوست بید سفید را استخراج کردند و از آنجا که نام لاتین درخت بید Salix بود ترکیب جدید را سالیسین نامیدند. سالیسین گلیکوزیدی است به صورت پودر یا کریستال‌های سفیدرنگ، که دارای فرمول مولکول C13H18O7  و وزن مولکولی ۲۸۶٫۳ با نقطه ذوب ۱۶۴-۱۵۹ درجه سانتیگراد است و قابلیت انحلال در آب و الکل را دارد.

در حال حاضر از مواد استخراجی پوست درخت بید در تهیه داروهایی نظیر قطره‌ی آنتی میگرن (پیشگیری کننده و برطرف‌کننده حملات میگرنی و سردردهای با منشأ عصبی)، ترموکات (جهت کاهش وزن و بالا بردن فعالیت متابولیسمی بدن) و نوعی کپسول استفاده می‌شود.

درختان کهنسال بید « تیله بن دره » / آبان ۱۳۸۹ . عکس: عین اله آزموده

درخت بید در باورهای مردم بالاده: درخت بید یا فک به عنوان درخت نمادین روستا مطرح است و در اعتقادات و باورهای دینی اهالی محترم این منطقه نیز نسبت به سایر گونه‌ها از جایگاه بالایی برخوردار است. مردمان روستا تکه هایی به قطر یک سانتیمتر و به طول ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر از ساقه درخت بید را بریده و بر روی آن آیاتی از قرآن را با نوک چاقو نوشته و در زیر بغل مردگان و لای کفن او قرار می‌دهند.  اعتقاد بر این است که میت بتواند با تکیه بر این چوب ها از قبر بپا خیزد و به سوال نکیر و منکر جواب بدهد. بر همین اساس از آن بعنوان سوخت استفاده نمی‌کنند، یعنی با آتش زدن این درخت مخالفند. ذکر این باور ( درست یا نادرست ) مردم متدین روستا در این مقاله، از این جهت اهمیت دارد که موجب می‌شود گونه با ارزش بید از خطر انقراض رهایی یابد.

این مقاله گامیست کوچک در شناخت این گونه و افزایش معلومات علاقمندان به طبیعت که می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای سایر گونه‌ها.

در پایان از جناب آقای ‌عین‌اله آزموده مدیر محترم انجمن فرهنگی سادوا و سایت سادوای بالاده و جناب آقای سیداسماعیل ساداتی بالادهی (معلم محترم منطقه و از علاقه مندان به طبیعت) که در ارائه آمار و اطلاعات مربوط، همکاری صادقانه‌ای داشتند، تقدیر و تشکر می‌کنم.

امید است با توکل به خداوند بزرگ شاهد گسترش فعالیت های علمی و پژوهشی در منطقه ناشناخته دوسرشمار باشیم.

منابع:

۱٫ پولادیان، م. ا، کهندل. ۱۳۸۳٫ در ترجمه درختان و درختچه‌ها، ماجت، ج. و، ماتوسوا. آ، اسکومالوا. جهاد دانشگاهی واحد تهران.

۲٫ ترکمن،ج. ح، پوربابایی. ش، سیام. ۱۳۸۳٫ اندازه‌گیری سالیسین پوست و برگ درختان بید به روش اسپکتروفتومتری در استان گیلان. پژوهش و سازندگی در منابع‌طبیعی. شماره ۷۲

۳٫ ثابتی، ح. ۱۳۵۵٫ جنگلها، درختان و درختچه های ایران. سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی.

۴٫ قهرمان، احمد. ۱۳۶۳٫ فلور ایران. انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع٫ شماره ۲۴۷۳٫ کد ۰۰۷، ۰۰۱، ۰۱۱٫

۵٫ مروی مهاجر، م. ۱۳۸۴٫ جنگل شناسی و پرورش جنگل. انتشارات دانشگاه تهران.۶٫

…………………………………………………………………..

سادوا: این مقاله از سری مقاله های علمی است که سرکار خانم نرگس کاردگر بالادهی در باره اکوسیستم گیاهی و نیز فرهنگ منطقه دوسرشمار و روستای بالاده نوشته است. ایشان قبلاً نیز مقالاتی با عنوان «صنایع دستی بالاده – میراثی رور به فراموشی» و « مروری بر شرایط اکولوژیکی منطقه بالاده » نوشتند که در سایت سادوا ( وبلاگ سادوا ) منتشر شده است. 

انجمن فرهنگی سادوا مراتب سپاس قلبی خود را از همکاری خانم کاردگر در نوشتتن مقاله های علمی اعلام داشته و از دیگر فرهیختگان روستای بالاده و منطقه دوسرشمار درخواست می کند که مقالات خود را در باره فرهنگ و تاریخ و جغرافیای منطقه برای ما ارسال کنند تا مورد استفاده دیگر همولایتی های گرامی قرار بگیرد. با سپاس / عین اله آزموده / مدیر انجمن فرهنگی سادوا و سایت سادوای بالاده

…………………………………………………………………..

توضیحاتی اضافه و عکس هایی دیگر از درختان بید روستای بالاده و منطقه دوسرشمار که توسط سایت سادوا آورده شده است:

درخت بید «چشمه سر» بالاده و ردیف درختان بید زمین «حسن قاسمعلی» در بخش شمالی روستا که از این درختان فقط یکی دو عدد هنوز پا بر جا هستند. عکس در تابستان سال ۱۳۵۶ یا ۱۳۵۷ گرفته شده است / آرشیو عکس آقای سید محمد ساداتی ( فرزند مرحوم سید میرزا ).

آخرین درخت از ردیف درختان بید زمین «حسن قاسمعلی» / آبان ۱۳۸۹ . عکس : عین اله آزموده

درختان بید تنومند قسمت شمالی بالاده معروف به « خَر چِرا » که امروزه دیگر وجود ندارند. آب این درختان با کندن کانالی با روپوش سنگی از چشمه « کِلاگِر » ( دو کیلومتری شمال غربی بالاده ) تامین می شد و در تابستان سال ۱۳۵۸ شمسی بخاطر لوله کشی آب این چشمه برای تامین آب آشامیدنی بالاده، این درختان نیز خشک شدند. عکس در تابستان سال ۱۳۵۶ یا ۱۳۵۷ گرفته شده است / آرشیو عکس آقای سید محمد ساداتی ( فرزند مرحوم سید میرزا ).

کاشت درختان بید در اطراف آبگیر «چِمازی » در دامنه جنوبی قله شاهدژ توسط اهالی بالاده در بهار ۱۳۸۷ . این درختان در آینده شاید به درختان تنومندی تبدیل شوند. عکس: عین اله آزموده . آبان ۱۳۸۹

………………………………………………………………………………….

پیامبر اکرم (ص): هر کس درختی بکارد و از آن حفاظت کند تا ثمر دهد خداوند به اندازه ثمر آن به وی پاداش خواهد داد.