« آئین نخل گردانی روستای تیله بن، میراثی ماندگار» / سیدعقیل ساداتی. تیله بن – عین اله آزموده. بالاده/ مقدمه: عزاداری بر مصیبت های وارد شده به ائمه اطهار (س) به ویژه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یارانش در روز عاشورا برای مسلمانان و خاصه شیعیان از جایگاه مهمی برخوردار است. اعتقاد به زنده نگهداشتن عاشورا در طول تاریخ تشیّع، خلق مراسم آئینی گوناگونی را به دنبال داشته که مراسم نخل گردانی از جمله آنهاست. تاریخ ورود نخل در عزاداری به پیش از اسلام و مرگ سیاوش مرتبط است و در متون ادبی ایرانی نیز اشاراتی شده است اما ورود نخل به مراسم آئینی و عزاداری مذهبی شیعیان، معاصر با دوره حکومت صفویه (حدود ۴۵۰ سال قبل) بوده که حکومتی شیعی بر ایران حکمرانی داشت. مراسم نخل گردانی در کشورهای دیگر نیز رواج داشته و در کشور ایران از جمله استان های یزد و مازندران رواج بیشتری دارد و در استان مازندران به خاطر حکومت شیعی مرعشیان نیز مراسم نخل گردانی رواج پیدا کرد و هنوز هم در چند شهر و روستای مازندران در ایام دهه اول محرم به ویژه در مراسم روز عاشورا آئین نخل گردانی برپا می شود و روستای تیله بن بخش چهاردانگه ساری یکی از این روستاهاست که همه ساله مراسم آئینی نخل گردانی روز عاشورا در آن برگزار می شود.

معرفی روستای تیله بن: قدمت این روستا را که در منطقه دوسرشمار (شامل شش روستای بالاده، پایین ده، تیله بن، قلعه، میرافضل و واوسرنو) واقع شده، بیش از هفتصد سال قبل یعنی زمان حکومت علویان در مازندران می دانند و شواهد و قرائن نشان از سکونت اقوام دیگری دارد که قبل از اسلام و در دوره گبری ها در این دیار زندگی می کردند. روستای تیله بن در دره ای بنا شده و تمامی مردم ساکن در آن از خاندان « سادات » بوده و در فاصله ۳۰۰ متری غرب آن نیز مقبره و بارگاه امامزاده میرمیکائیل معروف به امامزاده میرافضل در تراس طبیعی کنار رودخانه و دره وجود دارد که زیارتگاه اهالی منطقه است و مراسم عزاداری اهالی منطقه دوسرشمار در روز عاشورا و هم چنین مراسم روز بیست و یکم ماه رمضان (شهادت حضرت علی علیه السلام) در محوطه بیرونی آن انجام می شود.

روستای تیله بن. مقبره امامزاده میرافضل در قسمت وسط سمت چپ دیده می شود. / عکس: عین اله آزموده – ۴ آذر ۱۳۸۸

معرفی امامزاده میرافضل تیله بن: در کتاب «شجره المجاد فی تاریخ میرعماد» نوشته سیدحسین بنافتی مختصری از زندگی نامه میرعماد پدر امامزاده میرافضل نگاشته شده است و آنچه از این کتاب و دیگر کتب تاریخی مازندران بر می آید، امامزاده میرافضل و غلام همراهش در حدود سال ۸۰۰ هجری قمری در این منطقه کشته و در مکان فعلی دفن شدند و آنچه کهنسالان روستای تیله بن و منطقه نقل می کنند این است که حدود ۲۵۰ سال پیش، نجارانی از منطقه پریم دودانگه و دامغان و با همکاری نجاران منطقه و با حمایت مالی میرعبدالله میرعمادی معروف به حاجی خان (پدربزرگ میرعباس عمادی معروف به میرزا عباس خان عمادی) اقدام به ساخت مقبره برای امامزاده میرافضل و نخل و مقبره چوبی مشبک ضریح و در و پنجره بنا نمودند. داخل بنا که قبر میرافضل در وسط آن واقع شده با چوب درخت اِزدار و تخته تزئین شده و زیبایی خاصی دارد و زیارتگاه اهالی می باشد. 

نمای غربی امامزاده میرافضل تیله بن با پوشش فلزی بر روی گنبد قدیمی / عکس: عین اله آزموده – ۵ آذر ۱۳۹۱

مقبره به سبک معماری امامزادگان مازندران در دوره سلجوقی و قبل از آن ساخته شده و شامل بنای مقبره و گنبد کلاه درویشی آن است. چند سال قبل جهت حفاظت و جلوگیری از تخریب بیشتر گنبد آن را در زیر پوششی فلزی قرار دادند. بنای این امامزاده در اداره ثبت اسناد مازندران و سمنان و اداره اوقاف ساری و میراث فرهنگی مازندران ثبت شده است و چنانچه گنبد این بنای قدیمی ترمیم گردد تا آب به داخل مقبره نفوذ نکند، می تواند به عنوان یکی از بناهای قدیمی و صاحب سبک، به جاذبه ای مذهبی تبدیل گردد. (لازم به ذکر است درخت ازدار بومی منطقه بوده که معمولاً در کنار اماکن مذهبی کاشته می شود و در جنگل های این منطقه گونه اِزدار دیده نشده است چوب درخت ازدار بسیار سخت ولی قابل تراش و خوشدست برای کارهای هنری و تزئینی می باشد.)

نمای داخلی امامزاده میرافضل تیله بن / عکس: عین اله آزموده – ۵ دی ۱۳۸۸

قدمت و شکل نخل تیله بن: یقیناً نخل فعلی تیله بن همان نخل حدود ۲۵۰ سال پیش نبوده و چندین بار بعلت شکستگی و پوسیدگی چوب، بازسازی و تعمیر شده است. وزن نخل تیله بن حدود ۵۰ کیلوگرم است و شکل آن بصورت مکعب بوده که قسمت بالایش بصورت هلال طاق گاهواره ای بوده و جلوی آن از قسمت عقبش کمی پهن تر است و در ابعاد زیر ساخته شده: جلوی نخل حدود یک متر و ۲۰ سانتیمتر و قسمت عقبی آن تنگتر بوده و حدود یک متر می باشد. ارتفاع نخل حدود یک متر و ۴۰ سانتیمتر که در قسمت کف به صورت پلان تخت بوده و هرچه به طرف بالا امتداد می یابد به  طاق گهواره ای تغییر شکل می دهد. طول آن هم حدود یک متر و ۶۰ سانتیمتر است. بیرون نخل را با پارچه های سبز رنگ و نیز پارچه های منقوش به اسماء ائمه (س) می پوشانند. در بالای قسمت جلوی نخل، پارچه ای به شکل عمامه از پارچه سبز رنگ درست شده که نمادی از عمامه رسول اکرم (ص) و امام حسین (ع) می باشد و در وسط  عمامه نیز چوبی شاخ مانند در حدود ۲۰ سانتیمتر که نوک آن کمی تیز شده، قرار دارد و یکی از این چوب های شاخ مانند در قسمت عقبی بالای نخل قرار دارد و هشت تای دیگر که کوچکتر هستند در دو طرف جلویی نخل تعبیه شده که بر روی آنها نیز سیبی زده شده و به هر سیب چند پر قرقاول فرو شده است که گاه این سیب ها به عنوان تبرک و تیمن توسط حاجت مندان برداشته می شود تا حاجت شان روا گردد. در قسمت جلو و پایین تر از عمامه، آینه ای در پشت توری سبز رنگ قرار دارد. نخل تیله بن از قدیم الایام در حسینیه این روستا نگهداری می شود.

نخل به سمت امامزاده میرافضل در حرکت است/ عکس: مهندس ذبیح الله کاردگر – ۵ دی ۱۳۸۸

مراسم پوشاندن رخت بر نخل: برای استفاده از نخل در مراسم عاشورا، ابتدا بر نخل لباس می پوشانند که تشکیل شده از روکشی یک پارچه و دوخته شده به رنگ سبز٫ در روزگاران قدیم، لباس پوشاندن بر نخل توسط چند نفر از معتمدین محل انجام می شد ولی اکنون علاوه بر معتمدین محل، از اعضای هیات امنای حسینیه و متولی تکیه نیز در لباس پوشاندن نخل شرکت دارند. در روستاهای منطقه دوسرشمار مرسوم است که در شب هفتم محرم بر عَلم ها رخت می پوشانند و در روستای تیله بن نیز همزمان بر نخل لباس می پوشانند. لباس نخل تا اجرای مراسم عزاداری وفات پیامبر اسلام در ۲۸ ماه صفر بر آن پوشانده می ماند و پس از آن، لباس از تن نخل در آورده و اگر نیاز باشد، شست و شو داده می شود و در صندوق قرار می گیرد و اسکلت نخل نیز در جایگاه مخصوص در حسینیه محل قرار داده می شود و چنانچه نیاز به تعمیر باشد، مورد تعمیر قرار می گیرد.

تمام قسمت های نخل با پارچه های سبزرنگ پوشانده می شود. / عکس: عین اله آزموده – ۵ دی ۱۳۸۸

کارکردهای سمبلیک نخل: فلسفه ساخت نخل و اجرای مراسم آئینی آن جهت شبیه سازی سمبلیک تابوت پیکر پیامبر اسلام (ص) و امام حسین (ع) برگزار می شود. این مراسم به ویژه برای امام حسین (ع) که پیکر ایشان و یارانش پس از واقعه روز عاشورای سال ۶۱ هـ. ق بر زمین کربلا مانده و تشییع نشده و بخاک نسپرده نشده بود، بسیار بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. بیشترین استفاده از نخل در مراسم روز عاشوراست که عزادارن روستاهای مذکور پس از راهپیمایی همراه با عزاداری، در محوطه مزار امامزاده میرافضل جمع می شوند و با به گردش در آوردن نخل به دور امامزاده و سینه زنی و زنجیرزنی به عزاداری می پردازند. البته به ندرت دیده شده که نخل در روز و یا مراسمی به غیر از عاشورا استفاده شود. در حدود ۷۰ سال پیش (حدود سال ۱۳۲۰ خورشیدی) و در مراسم تشییع جنازه پسری جوان بنام سیدرضا فرزند مرحوم سید آقابزرگ موسوی تیله بنی که مصادف با روز وفات پیامبر اسلام بوده، نخل را رخت پوشانیده و در آن مراسم به همراه تابوت جوان تا قبرستان عمومی روستا در محوطه امامزاده میرافضل به حرکت در آورده اند که نامزد آن جوان نیز در روز عاشورای سال آینده چشم از جهان فرو بست. هم چنین از دیگر کارکردهای مهم نخل تیله بن این است که در حین سینه زنی عزاداران و تا پایان مراسم و ادای نماز ظهر عاشورا که عَلم ها باید در جایی قرار گیرند، نخل در محوطه شمال شرقی امامزاده در فضای قبرستان قرار داده می شود و علم ها به آن تکیه داده می شوند تا بر زمین نباشند و یا علم گردانان از سرپا نگهداشتن آن خسته نشوند. گاهی نیز دردمندان و درماندگان، نخل را وسیله ای برای درخواست حاجت و شفای بیماران از خداوند قرار داده و داستان هایی نیز از روا شدن حاجت پس از متوسل شدن به نخل در بین عموم مردم نقل می شود.

در موقعی که عزادارن مشغول عزاداری در محوطه جلویی امامزاده هستند، علم ها به نخل تکیه داده تا بر زمین نباشند. علم که نشانه ای از پرچمداری ابوالفضل العباس (ع) برادر امام حسین (ع) در سپاهش می باشد در بین مردم این منطقه، مقدس بوده و بسیار مورد احترام می باشد. / عکس: عین اله آزموده – ۵ دی ۱۳۸۸

اعتقاد بر این است که سیب های فرو برده شده در شاخ های چوبی نخل، حاجت را روا می دهد- ۵ آذر ۱۳۹۱

حمل کنندگان نخل: معمولاً نخل با وزن سبکی که دارد بر دوش سه نفر به سوی امامزاده میرافضل حمل می شود. این سه نفر از سادات روستای تیله بن بوده که از خاندان سیدباقر، میر یعقوب و سیدحسین موسوی می باشند و در حال حاضر (سال ۱۳۹۲ خورشیدی) سه نفر از نوه های آنان بنام های سیدرضا، حاج سیدعلی و سیدجلال موسوی این مسولیت موروثی را به عهده دارند. این افراد با بستن چادر شبی رنگین که از پس گردن به جلوی سینه آورده شده و سپس از زیر بغل به پشت شخص رفته و گره زده می شود، از بقیه افراد تمایز داده می شوند و مسئولیت حمل، بر زمین گذاشتن و نگهداری از نخل را بر عهده دارند.

حمل کنندگان اصلی نخل با بستن شال های قرمز رنگ به کمر از دیگران متمایز هستند. / عکس: مهندس ذبیح الله کاردگر – ۵ دی ۱۳۸۸

مراسم ویژه نخل گردانی در روز عاشورا: ساعت ۱۰ صبح نخل را حسینیه روستای تیله بن بیرون می آورند و یک نفر اذان سر می دهد و با کمک عزاداران نخل را به داخل حیاط حسینیه آورده و عزاداران با فریاد «یا حسین یا حسین»  به طرف نخل می روند و چند بار از زیر نخل عبور می کنند. سپس نخل در پیشاپیش عزادارن به سوی امامزاده میرافضل حرکت می کند و هم زمان با دسته های عزاداری سایر روستاها به محوطه امامزاده می رسد. نخل بر دوش نخل گردانان که دو نفر در جلو و یک نفر در عقب آنرا بر دوش می گیرند، و با همراهی تعدادی از مردم و سه بار بر گرد مقبره امامزاده میرافضل می گردد. در این مرحله چون دسته عزاداران در حال خواندن مرثیه و سینه زنی هستند، نخل گردانان، اشعار و یا نوحه ای نمی خوانند و یا به ارامی نوحه سر می دهند. بعد از این مرحله نخل را به محوطه شمال شرقی امامزاده برده و بر زمین می گذارند تا عَلم ها را بدان تکیه دهند و مردم نیز با فرو کردن و تبرک نمودن سیب به شاخک های چوبی نخل، بر گرد آن بر روی زمین می نشینند. سه نفر نخل گردان نیز در کنار نخل مراقب آن هستند.

سلام علم ها و نخل به امامزاده و طواف به گرد مقبره اش / عکس: عین اله آزموده – ۵ دی ۱۳۸۸

پس از پایان مراسم عاشورا، نخل گردانان به یک باره نخل را بر دوش گرفته و با حالت تند در حالیکه علمداران کمی جلوتر از آن حرکت می کنند، بر سینه می زنند و فریاد « وای حسین کشته شد / نور دو عین کشته شد» سر داده به دور امامزاده می گردند و با آن وداع می کنند. سپس نخل را به سمت روستای تیله بن حرکت داده و زنان نیز تا خروجی محوطه امامزاده قسمت عقب نخل را می گیرند و  نیز از زیر نخل در حالیکه در حرکت است چند بار عبور می کنند تا نذرشان برآورده شده و حاجت بگیرند. یک جلوتر از نخل با صدای رسا مرثیه می خواند: «وای حسین شهید / هزار لعنت بر یزید». سپس هر یک از دسته های عزاداری به سوی روستاهای خود حرکت کرده و نخل نیز در کوچه های روستای تیله بن گردانده شده و در جلوی مسجد می برند و سینه می زنند و بعد از آن به حسینیه آورده و در جایگاه مخصوص خود قرار می دهند.

وداع با امامزاده و طواف بر گرد مقبره اش با خواندن اشعار «وای حسین کشته شد… » / عکس: عین اله آزموده – ۵ دی ۱۳۸۸

سخن آخر: مراسم آئینی نخل گردانی روستای تیله بن به عنوان میراث آئینی و مذهبی به جا مانده از روزگاران قدیم در این منطقه دور افتاده و کوهستانی، از ظرفیت های سمبلیک و فرهنگی فراوانی برخوردار بوده و می تواند به عنوان بخشی از میراث معنوی این دیار مورد توجه، مطالعه و مستندسازی قرار گیرد. این مراسم آئینی که دارای ارزش های معنوی و مذهبی می باشد در صورتی که به صورت مدون و مصور و به درستی معرفی گردد می تواند ده ها نویسنده، پژوهشگر و مستندساز در حوزه فرهنگ عامه و مذهبی و نیز صدها گردشگر دینی را به این دیار جلب کرده و باعث رونق صنعت گردشگری این روستا و منطقه گردد. جا دارد تا مسئولان سازمان میراث فرهنگی استان مازندران این مراسم را به عنوان مراسم آئینی – مذهبی و به عنوان میراث معنوی مازندران به ثبت رسانده و نسبت به معرفی هر چه بیشتر آن برنامه ریزی نمایند.

نخل پس از مراسم عاشورا و گردش به دور امامزاده میرافضل به حسینیه تیله بن برگردانده می شود. / عکس: عین اله آزموده – ۵ آذر ۱۳۹۱

مراسم آئینی نخل گردانی و خواندن اشعار مخصوص این مراسم: « وای حسین شهید … » / عکس: عین اله آزموده – ۵ آذر ۱۳۹۱

…………………. استفاده از این مقاله فقط با ذکر نام و لینک سایت سادوا و نام نویسندگانش مجاز است ………………………….

مطلب کوتاهی در باره قدمت نخل و نخل گردانی در مازندران و تیله بن به قلم آقای علی ذبیحی در نشریه اِستاره سو، شماره ی اول، سال سوم (۱۳۹۱) چاپ شده که در سایت وزین دوسرشمار نیز نقل شده است.