زیست بوم جانوری در منطقه دوسرشمار / سید عقیل ساداتی تیله بنی

منطقه دوسرشمار بخش چهاردانگه ساری ( شامل روستاهای بالاده، پایین ده، تیله بن، قلعه و واوسر) به دلیل شرایط خاص آب و هوایی، جزو مناطق غنی تنوع جانوری و گیاهی بشمار می رود. این منطقه که در « پارک ملی کیاسر (شاهدژ)» واقع شده، از یک سو به ارتفاعات رشته کوه چهارنو در بخش جنوبی ( که منطقه حفاظت شده حیات وحش می باشد) می رسد و از سویی دیگر توسط ارتفاعات اسپه دار در بخش غربی ، قله شاهدژ و قله مِرادکوه در شمال و استپ های نیمه کویری استان سمنان در شرق محصور شده و از دو بخش جنگلی و غیر جنگلی ( مراتع و مزارع ) با ساختار کوهستانی تشکیل شده است. این منطقه زیست بوم مناسب و امنی برای زاد و ولد و زندگی انواع حیوانات و گیاهان است. در منطقه دوسرشمار با دو دسته حیوانات اهلی و وحشی روبرو هستیم که در ادامه و در چهار گروه به آنها اشاره می شود. لازم یه ذکر است که شکار حیوانات وحشی در این منطقه ممنوع بوده و محیط بانان محیط زیست منطقه دوسرشمار نیز در پاسگاه دائمی محیط بانی روستای قلعه مستقر هستند. در این مقاله بر آنیم تا تنوع جانوری منطقه را مورد مطالعه کوتاه قرار داده و بررسی علمی آن را بر عهده کارشناسان این رشته واگذار کنیم.

۱- حیوانات اهلی حلال گوشت شامل چهارپایان و پرندگان که بصورت خانگی و سنتی پرورش داده می شوند:

الف. چهارپایان:

- گاو از نژاد بومی که جثه ای متوسط داشته و گوشت و شیر کمتری  نسبت به گاوهای اصلاح نژاد شده دارد

- گاو از نژاد اصلاح شده که گوشت و شیر بیشتری  نسبت به گاوهای بومی دارد

- بز از نژاد بومی

- گوسفند از نژاد بومی « زِل » که دُم کوچکی بجای دنبلان دارد

این حیوانات بصورت سنتی پرورش داده و از تولیدات لبنی، گوشت و پشم و پوست و نیز فضولات آنان استفاده می شود .

توجه: برای دیدن عکس ها در اندازه بزرگتر، ابتدا روی عکس کلیک کرده و عکس در صفحه ای جدید باز می شود و سپس روی عکس باز شده کلیک کنید تا در اندازه واقعی و با کیفیت اصلی باز شود.

سمت راست: گاو بومی در روستای پایین ده . عکس: آرش آزموده . مرداد ۱۳۹۰/ سمت چپ: گاو اصلاح نژاد شده در روستای واوسر در کنار صاحبش. عکس: عین اله آزموده. مرداد ۱۳۸۹

بزهای بومی . روستای واوسر. عکس از سایت واوسر

گله گوسفندان در دامنه قله شاهدژ . چراگاه چمازی دره . عکس: عین اله آزموده. مرداد ۱۳۸۶

ب. پرندگان :

- مرغ محلی( خروس = تِلا ، مرغ = کِرک )

- اردک (= سیکا)

- غاز

-  بوقلمون،  کبوتر(= کوتِر)

از گوشت، پر و تخم پرندگان خانگی استفاده می شود.

مرغ و خروس بومی . روستای بالاده. عکس: عین اله آزموده. اردیبهشت ۱۳۸۹

۲- حیوانات اهلی حرام گوشت شامل چهارپایان که بصورت خانگی و سنتی پرورش داده می شوند:

- اسب از نژاد بومی که برای رفت و آمد و بارکشی استفاده می شود

- الاغ که برای بارکشی و یا همراهی با گله گوسفند استفاده می شود

- سگ از نژاد بومی که برای نگهبانی گله استفاده می شود

- گربه که در منازل مردم زندگی می کند و تعدادشان بسیار اندک است

- قاطر که یک رأس از این حیوان در روستای بالاده متعلق به آقای احمد جعفرپور وجود دارد که در اردیبهشت ۱۳۸۹ بدنیا آمده و برای بارکشی از آن استفاده می شود. ( از جفت گیری الاغ نر با اسب ماده، قاطر بدنیا می آید ) .

اسب از نژاد بومی و کره قاطر. روستای بالاده. عکس: عین اله آزموده. اردیبهشت ۱۳۸۹

سگ های روستای واوسرنو (گندی او). عکس: ایمان ویرایی. اردیبهشت ۱۳۸۹

یک جفت الاغ در روستای بالاده. عکس: ایمان ویرایی. اردیبهشت ۱۳۸۹

۳- حیوانات وحشی حلال گوشت شامل چهارپایان و پرندگان که زیست بوم طبیعی آنان در این منطقه می باشد:

الف. چهار پایان:

- گوزن ( = اِشکارگو) که در جنگل های منطقه به ویژه ارتفاعات چهارنو و اسپه دار در تمام طول سال مشاهده می شوند و متاسفانه هر ساله تعدادی از آنها بوسیله افراد سودجو و بصورت غیر قانونی شکار می شوند.

-  شوکا که جثه ای کوچکتر از گوزن داشته و Ȩسیار چابک می باشد.

- کَل ( = نر) و بز ( = ماده ) که در مناطق صخره ای ارتفاعات قله شاهدژ در چند سال پیش مشاهده می شدند و متاسفانه بوسیله افراد سودجو شکار شده اند و اکنون بندرت دیده می شوند.

- قوچ ( = نر) و میش ( = ماده ) که در مناطق نیمه کویری و نیمه جنگلی در فصل تابستان مشاهده می شوند.

گوزن در منطقه سیوگوسره در جنوب روستای تیلک در حیات وحش چهارنو. عکس: کمیل قاسمپور. مهر ۱۳۹۰

ب. پرندگان :

-  اردک ( = سیکای صحرایی) مهاجر که بیشتر در فصل پاییز در آبگیرهای سادوا و قارقچال روستای بالاده و … مشاهده می شوند.

- غاز صحرایی مهاجر که در فصل سرد سال چند روزی در منطقه اقامت دارند.

- کبک ( = کوک) که زیست گاه دائمی اش در این منطقه می باشد و به صورت گروهی زندگی می کنند

- کبک داری ( = شاه کوک) که بزرگتر از کبک معمولی بود و تعداد آن بسیار کم می باشد. کبک های معمولی بالغ و غیر بالغ به دور شاه کوک جمع می شوند.

-  کبوتر در دو نوع چاهی و صحرایی

-  یا کریم ( = تِرتِری )

- توکا (= تیکا) در دو رنگ سیاه و رَش ( قهوه ای )

- بلدرچین ( = وَردِه یا بَدبَدِه)  که در فصل بهار و تابستان در گندمزارهای منطقه به فراوانی مشاهده می شوند.

- چالȮُسبک (= چالخاس) که در فصل تابستان در گندمزارهای منطقه مشاهده می شوند و کمی بزرگتر از گنجشگ می باشند

- انواع گنجشگ که در تمام فصل سال مشاهده می شوند

- انواع بلبل که در فصل بهار فضای منطقه را با صدای دلنشین خود آکنده می کنند

 - دُم جنبانک ( = لاقلی دم ) و ده ها نوع پرنده کوچک دیگر

۴- حیوانات وحشی حرام گوشت که به صورت دائمی در منطقه زندگی می کنند.

الف: چهارپایان :

- خرس قهوه ای که در تمام فصل سال در منطقه زندگی می کند. خرس ها در ارتفاعات شاهدژ و چهارنو به فراوانی دیده شده و گاهی به گله گوسفندان حمله کرده و باعث تلف شدن دام می شود و هر از گاهی نیز به چوپانان حمله کرده و آنان را زخمی می کند.

- پلنگ که در منطقه زندگی می کند ولی به ندرت دیده می شود. اما در ارتفاعات چهارنو و شاهدژ وجود داشته و چند سال قبل هم در منطقه کمرسر در شرق شاهدژ و نیز در مناطق جنگلی اطراف روستای تیلک در دامنه رشته کوه چهارنو نیز دیده شده است

- جوجه تیغی ( = اَرمِنجی )

- خوک ( = خی ، وِراز یا گُراز)  که به صورت گروهی زندگی کرده و در تمام فصل سال در منطقه مشاهده می شوند  و گاهی باعث آسیب زدن به مزارع کشاورزان می شوند.

- گرگ ( = وِرگ) که در تمام فصل سال و به صورت انفرادی و گروهی ( = لَتکی وِرگ ) در منطقه زندگی می کنند و به دام های مردم به ویژه در فصل پاییز حمله کرده و خسارات زیادی به بار می آورند.

- شغال ( = شال) که در تمام فصل سال در منطقه زندگی می کند و گاهی مرغ و خروس مردم را می خورند

- روباه (= رِوا) که در تمام فصل سال در منطقه زندگی می کند و گاهی مرغ و خروس مردم را می خورند

- گربه وحشی ( = بَئوشال ) که به ندرت دیده می شود و اهالی بالاده را باور بر این است که اگر در شبی بئوشال در اطراف روستا زوزه بکشد، آن شب یکی از اهالی خواهد مُرد. بنابر این از قدیم هر گاه بئوشال در اطراف روستا زوزه می کشید اهالی با داد و فریاد و نواختن سگها برای حمله به بئوشال اقدام می کردند و آن را از اطراف روستا دور می کردند.

- موش بزرگ صحرایی ( دوپا ) که جثه ای بزرگ داشته و با سوراخ کردن زمین های کشاورزی باعث آسیب به مزارع می شود. این جانور در منطقه « تِرکاچال » و « گَندی او » روستای واوسر و زمین های دامنه قله شاهدژ به فراوانی وجود دارد.

- موش محلی که در محیط روستاها زندگی می کند و جثه ای کوچک داشته و به رنگ خاکستری می باشد. این موش در زمانی که مردم در منطقه نیستند ( فصولی به غیر از تابستان ) باعث جودیدگی اسباب و اثاثیه منازل مردم می شوند.

- « موش خرما یا موش کوبای » که جثه ای بزرگتر از موش های معمولی داشته و روی دو پای خود می ایستد و شبیه به خرگوش و به رنگ قهوه ای روشن و بسیار جذاب است. این موش دُم ندارد و هر بار ۳ تا ۴ بچه بدنیا می آورد. نمونه ای از این نوع موش در تابستان ۱۳۸۶ در روستای بالاده دیده شده است و رد دیگری از این جانور در منطقه گزارش نشده است.

- سنجاب با دُم پُر پشم که در ارتفاعات چهارنو دیده شده و در بالای درختان زندگی می کند.

- راسو ( = گَل عاروسِک) که در داخل روستا و لای دیوارها زندگی کرده و مرغ و خروس مردم را خفه می کند.

- خرگوش که در منطقه کمتر دیده می شود.

خرس قهوه ای در منطقه سیوگوسره در جنوب روستای تیلک در حیات وحش چهارنو. عکس: کمیل قاسمپور. مهر ۱۳۹۰

حاج نوراله وزین پور چوپان کهنسال تیلکی ( ۸۲ ساله ) چند سال پیش در جنگل چهارنو با خرسی ماده که دو توله داشت روبرو شد و خرس به سمتش حمله کرد . ابتدا با چوبدستی چند ضربه به سر خرس زد و خرس پا و کمرش را به دندان گرفت و زخمی اش کرد. حاج نوراله گفت که اگر توله های خرس از او فاصله نگرفته بودند خرس حتماً مرا می کشت . وقتی توله هایش به طرف جنگل رفتند خرس هم بدن نیمه جان مرا رها کرد و رفت . بخیر گذشت و زنده ماندم . عکس: عین اله آزموده. خرداد ۱۳۹۰ . منطقه آش کالم چهارنو.

گرازها در منطقه سیوگوسره در جنوب روستای تیلک در حیات وحش چهارنو. عکس: کمیل قاسمپور. مهر ۱۳۹۰

گله گراز در چراگاه کمرسر روستای بالاده. عکس: عین اله آزموده. آبان ۱۳۸۹

موش خرما (موش کوبای) و فرزندش در حیاط منزلی در روستای بالاده. عکس: عین اله آزموده. مرداد ۱۳۸۶

موش خرما (موش کوبای) و سه فرزندش در روستای بالاده. عکس: عین اله آزموده. مرداد ۱۳۸۶

ب. پرندگان :

- کلاغ سیاه که در تمام فصل سال مشاهده می شوند

- کلاغ زاغی ( = اَشنیک کِلاغ یا کَچ کلاغ) که جثه ای کوچکتر از کلاغ سیاه و دم درازی داشته و به فراوانی در جنگل های منطقه زندگی می کند.

- عقاب ( = جُول ، قارن) که در صخره های ارتفاعات قله شاهدژ و چهارنو و نیز گاهی در بالای درختان بلند لانه می سازد.

- قوش ( = واشه)

- جیغ جیغی ( = که شبیه کبوتر است)

- حواصیل ( = هوا لک لکی)

- دارکوب ( = دار توک توک )

- جغد ( = پِتکالِه )

- خفاش ( = شوپَرپَری)

- شباهنگ یا مرغ شب ( = چوک چوک)

- اولَک لَکی ( کِشدِل )

- کرکس ( = اَلِّه ) چند سالی است که دیگر در منطقه دیده نمی شوند. در حدود سی سال قبل، هر گاه در آسمان منطقه گروهی از کرکس ها به پرواز در می آمدند، حتماً بر روی زمین لاشه حیوانی قرار داشت که طعمه کرکس ها می شد.

کلاغ زاغی. عکس از سایت vahsh.ir

یک جفت عقاب در جنگل های ارتفاعات قله شاهدژ. عکس: عین اله آزموده. آبان ۱۳۸۹

قوش بومی منطقه دوسرشمار. روستای بالاده. عکس: مهندس احمد دهبندی. اردیبهشت ۱۳۸۹

ج. خزندگان :

- انواع مارهای سمی که در محیط بیرون و داخل روستاها دیده می شود. مارها بیشتر در فصل بهار و تابستان و پاییز مشاهده می شوند و گاهی باعث گزیدگی و مرگ دام ها به ویژه گوسفندان در فصل تابستان و به هنگام چرا در علفزارهای خشک می شوند)

- انواع مارمولک ( = ماچگل ) که این خزنده چهار پا با بندنی کشیده و باریک، بیشتر در صخره ها  به سر می برد و در رنگ های سبز و خاکستری دیده شده و دم بلند و یا کوچک سیاه رنگی دارد که بسیار سمی بوده و به هنگام خطر از بدن مارمولک به عنوان وسیله ای دفاعی جدا می شود.

- سمندر بومی ( = دَندُن اِشمار ) به طول ۲۰ و به عرض ۵ سانتیمتر که در بین دیوارهای سنگی قدیمی و یا صخره ها زندگی می کند و نسبت به مارمولک ها دارای تحرک کمتری است. در فرهنگ عامیانه منطقه اعتقاد بر این است که در روبرو شدن با این خزنده باید دهان خود را بست، زیرا اگر این خزنده دندان کسی را ببیند، دندان های شخص از دهانش خواهند ریخت.

- قورباغه ( = وَگ ) که دو زیست می باشد و در کنار چشمه ها و آبگیرها دیده می شود. اگر شرایط دمای محیط مناسب باشد این جانور می تواند به خواب زمستانی نرود و به زندگی خود ادامه دهد. در سرمای شدید بهمن ماه ۱۳۸۶ در آب چشمه ی « لَنگر سِرِه » واقع در دامنه جنوبی شاهدژ دیده شده که در آب چشمه شنا می کرد. آب چشمه ها در زمستان دمایی گرم تا حدود ۱۰ درجه دارند.

- قورباغه درختی ( = داروگ ) که جانوری کم تحرک بوده و در جاهای مرطوب جنگلی زندگی می کند.

- خرچنگ  که اغلب در آب چشمه ها و رودخانه ها دیده شده است.

- حلزون  ( لِسِک ) قهوه ای تیره که در اردیبهشت ماه دیده می شود

 - هم چنین حشراتی چون عقرب نیز به فراوانی در این منطقه دیده شده است.

نوعی مار یک و نیم متری بومی منطقه دوسرشمار در اطراف روستای پایین ده. عکس: آرش آزموده. مرداد ۱۳۹۰

دو نوع مارمولک ارتفاعات قله شاهدژ با دم های کوتاه و بلند. سیاهی دم در سمت راست سرشار از سم است. عکس: عین اله آزموده. اردیبهشت ۱۳۸۹

نوعی مارمولک بومی منطقه دوسرشمار در اطراف روستای پایین ده. عکس: آرش آزموده. مرداد ۱۳۹۰

نوعی مارمولک بومی منطقه در روستای بالاده. این جانور قدرت همانندسازی رنگ خود با محیط را داراست. عکس: عین اله آزموده. مرداد ۱۳۸۶

خرچنگ بومی منطقه. آبشار بندگاه روستای بالاده. عکس: عین اله آزموده. مرداد ۱۳۸۹

حلزون قهوه ای بومی منطقه. روستای قلعه. عکس: عین اله آزموده. اردیبهشت ۱۳۸۹

عقرب با نیش زهرآگین در ارتفاعات قله شاهدژ. عکس: عین اله آزموده. اردیبهشت ۱۳۸۹

یادآوری کنم که در منطقه دوسرشمار انواع حشرات، آبزیان، پرندگان بومی و غیر بومی مشاهده می شوند که آوردن نام همه آنها در در این مقاله نمی گنجد و شاید در مقاله ای دیگر آنها را معرفی کنیم.

……………………………………………………………………………………………………………………………………..

سادوا : جای بسی خوشوقتی است که فرزندان منطقه دوسرشمار از زمان گشایش سایت سادوا ( تابستان ۱۳۸۷ ) تاکنون همواره در پر بارتر شدن آن کمک های فراوانی به ما کرده و نوشته های علمی و مردم شناسی و نیز عکس های خود را برای ما فرستادند و روز به روز بر دامنه این همکاری فرهنگی افزوده می شود. در اینجا و از ژرفای قلب از دوست عزیزم جناب آقای سیدعقیل ساداتی اهل روستای تیله بن منطقه دوسرشمار، دبیر گرامی آموزش و پرورش شهرستان بهشهر و مدیر سایت وزین «دوسرشمار» (چهل چنته) که در چند سال گذشته هموراه در فعالیت های فرهنگی منطقه پیشقدم بوده، و این مقاله زیبا را به رشته تحریر در آورده و در اختیار سایت سادوا  قرار داده اند، صمیمانه سپاسگزاری کرده و امیدواریم که همواره چشم های کنجکاو آقای ساداتی و دیگر دوستان در لابلای زیست بوم و فرهنگ منطقه دوسرشمار به جست و جو پرداخته و مردم ما هم از این کنکاش موشکافانه و علمی بهره مند شوند. برای آقای ساداتی عزیز و همه دوستان گرامی که ما را یاری می کنند، آرزوی تندرستی و بهروزی داریم.

جا دارد تا مراتب سپاسگزاری خود را از عزیزانم جناب آقای ایمان ویرایی هنرمند گرافیست اهل تهران که در یکی دو سال گذشته در صعود به شاهدژ همراه من بوده و عکس هایشان زینت بخش این مطلب شده، جناب آقای مهندس احمد دهبندی بالادهی ( فرزند کریم) که عکس هایشان را در اختیار سایت سادوا قرار داده اند، جناب آقای کمیل قاسمپور جوان کوهنورد، غارنورد و دوستدار محیط زیست که عشق به زادگاه آباء و اجدادی اش بالاده ستودنی است و عکس هایش را در اختیارم قرار داده اند و نیز جناب آقای آرش آزموده (فرزندم ) که عکس هایش زینت بخش این مقاله گردید، اعلام کرده و برایشان آرزوی بهروزی و موفقیت نمایم.

در اینجا از همه کسانی که در زمینه حیات وحش جانوری و گیاهی منطقه دوسرشمار آگاهی و یا عکس دارند درخواست می کنم که مطالب و عکس های خود را برای ما بفرستید تا در مقاله های دیگر ( و با ذکر نام آنها ) مورد استفاده قرار گیرد.

ایمیل سادوا :  sadva86@gmail.com                 با احترام و سپاس/ مدیر سایت سادوا / عین اله آزموده

استفاده از این مطلب و عکسها با ذکر نام نویسنده و لینک سایت سادوا  آزاد است.