اُون گادِراءِ سواد ( سواد در روزگاران قدیم بالاده ) – به بهانه روز معلم و پیشکش به معلم بالاده آقای محمد آتنی مفرد /  شعر « اُون گادِراءِ سواد» را آقای نعمت اله آزموده چهاردِه ( فرزند مرحوم سیف اله) در مراسم نکوداشت آقای محمد آتنی مفرد آموزگار بالاده (در تاریخ ۷ مرداد ۱۳۸۸ در دبستان بالاده و از سوی انجمن فرهنگی سادوای بالاده برگزار شده بود) خواندند که سابقه سوادآموزی در بالاده را به زبان شعر بیان کرده است. این شعر در این مراسم مورد توجه ویژه اهالی بالاده و دیگر شرکت کنندگان قرار گرفت و اکنون بعد از آواگذاری، ‌هجای لاتین و هم چنین برگردان فارسی آن، تقدیم خوانندگان گرامی سایت سادوا می شود. یقیناً خواندن و درک ریشه های مفهومی این شعر برای کسانی که لهجه بالادهی (‌از زبان گِلِکی یا مازندرانی یا تَبِری) را نمی دانند و یا کمتر می دانند و هم چنین کسانی که از سابقه زندگی مردم بالاده ناآگاه هستند، سخت است. شایان گفتن است که چون ‌آواگذاری در اینترنت هم با مشکلاتی روبرو است، سعی کردیم با هجاهای لاتین این مشکل را برطرف کنیم. امیدواریم که این شعر گِلِکی مورد پسند شما واقع شود.

روز معلم را به همه آموزگاران عزیز و استادان زحمتکش بالاده به ویژه آقای محمد آتنی مفرد که نزدیک به سی سالست چراغ دانش دبستان بالاده را با حضور پرمهرشان زنده نگه داشته اند، تبریک می گوییم.

……………………………………………..

چند حرف فارسی با معادل آوای لاتین برای تلفظ بهتر آورده میشود:

آ = â  ،   فتحه،  اَ  = a  ،  کسره = e  ،   ایی = i  ،   ی = y  ،   چ =  ç  ،   او- یو  =  u  ،   ش = š  ،   ق =  q  ،   غ = gh   ،   اُ  =  o  ،    خ = x

…………………………………………………

مـَلِه دِلِه کِـل جَعفِر و باب قالی  Male dele kel jafer o bâb.qâli

عامی دِتـِر، خالِه پـِسِـر، عَم قالی  âmi deter, xâle peser, am qâli

در بالاده کربلایی جعفر و باب قلی… – … دخترعمو، پسرخاله و عموقلی

هَمِه بینِه کارگِر و بِسِـواد  Hame bine kâreger o besevâd

میست و دِرُش رِ گوتِـنِه میست چـِقاد  Mist o deroš re gutene mist çeqâd

همه کارگر و بیسواد بودند … – … مشت و درفش را «میست چـِقاد» می گفتند

کارا بییِه اِتـّا کَلـُم چَپـّـونی Kâra biye et.tâ kalom çap.poni

وَره وُنی، گُوگ هِمرا وُ گووُنی Vare voni, gughemrâ o govoni

در یک کلام شغل همه مردم روستا چوپانی بود … – … همراه بره، گوساله و گاو رفتن.

سِـواد نَوییِه اُون گادِر رَسم و راه  Sevad naviye un gâder rasm o râ

فَرخ نِـداشـتِه اِسبه و سِـرخ و شِوا  Farx nedâšte esbe o serx o ševâ

در آن زمان سواد آموختن رسم نبود … – … و برایشان نوشته های سفید و قرمز و قهوه ای فرقی نداشت

لـَلِه بییِه، دُوش تُورِ و لـَمچوقا  Lale biye, duš ture o lamçoqâ

تَنـگیءِ دِل، لـَله ءِ جِه بییِه وا  Tangi.e del, lale je biye vâ

نی بود و توبره چوپانی و پوستین نمدی … – … و دلتنگی هایشان با نواختن نی برطرف می شد

عامی دِتـر، لـَیلی جان و چوُ سِـما  âmi deter, laili jân o çu semâ

گـَـردِ واری غارصِه ر ِ دانِه هِـوا  Garde vâri ghârse re dâne hevâ

نواهای «عامی دتر»، «لیلی جان» و رقص با چوب … – … غصه ها را مثل گرد و غبار به هوا می فرستاد

نادونی و اِتـّـا زَمونه بـِلا  Nâdoni o et.tâ zamone belâ

اینا بییِه مِـن و شِـماء سِـزا  Inâ biye men o šemâ.e sezâ

نادانی بود و یک روزگار مصیبت … – … سزای من و شما این بلاها بود

باهار بییِه  زِرا زیرینگ کـَـتـنِـه راه  Bâhâr biye zerâ zering katne râ

سَمتِ مـَلـِه گـَت ریکا و گَت بُـبا  Samte male gat rikâ o gat bobâ

فصل بهار که می شد همه چیز را بار اسب می کردند و راه می افتادند … – … پدربزرگ و پسربزرگ از دشت مازندران به سمت بالاده می رفتند

مال بییِه و شِمارِشِ چَند تا چوُ  Mâl biye o šemâreš.e çand tâ çu

تَسبـِح بییِه، چُـتکِه بییو لـَمپا سُو  Tasbe biye, çotke biyo lampâ su

شمردن گوسفندان با چند تکه چوب بود … – … یا با تسبیح و چرتکه بود و در روشنایی نور چراغ لمپا   

هَـر چی بییِه، بارِ دِتا خَر بییِه  Har çi biye, bâre de tâ xar biye

لاک و لـَوه هَم بارای سَر بییِه  Lâk o lave hem bârâye sar biye

هر چه اثاثیه داشتند بر پشت دو تا الاغ بار می شد … – … تغار چوبی و دیگ هم بر بالای بار الاغ گذاشته می شد .

نا دَوییه مَکتِب و دَرس و حِساب  Nâ daviye makteb o dars o hesâb

نا دَوییِه دَفـتـِر و مَشـق و کِتاب  Nâ daviye dafter o mašq o ketâb

نه مکتبخانه ای بود و نه درس و حسابی … – … نه دفتر و مشق و کتابی بود

اتـّا نَفِر دِ تا حُروف دونـِستو  Et.tâ nafer de tâ horuf donestu

اتـّا پـِریک قلِم بَـزن تـُنـِستو  Et.tâ perik qalem bazen donestu

اگر کسی دو تا حروف را می توانست بخواند … – … یا میتوانست کمی با قلم بنویسد

مِلّا بییِه، مُدیر بییِو با سِـواد  Mellâ biye, modir biyo bâ sevâd

زلیک وَچُـن رِ جمع کاردو دائِه یاد  Zelik vaçon re jam kârdo dâe yâd

مُلّا و باسواد و معلم بود … – … و کودکان را دورش جمع میکرد و به آنان می آموخت

سِواد بییـِه باهُـوتِنِ چَند تا کار  Sevâd biye bâhutene çand tâ kâr

خُوردی پـِسر! گـَـتِّه ءِ حُرمِت رِ دار  Xurdi peser! gat.te re hormet re dâr

سواد آموختن، گفتن چند تا کار بود … – … یعنی ای پسر! احترام بزرگتر را نگه دار

یاواش یاواش مـَردِم بَوینِه بـِدار   Yâvâš Yâvâš mardem bavine bedâr 

خُوردی وَچـِه از ترس ِ خاش ِ بـِرار    Xurdi vaçe az tarse xâše berar

آرام آرام مردم آگاه شدند … – … و کودک از ترس برادر بزرگترش (درس خواند)

یا ترس ِ خاش گَت خاخِر و جانِ مار   Yâ tarse xâš gat xâxer o jâne mâr

یا بُبا هِمرا، چَـپّونی و صَرا  Yâ bobâ hemrâ, çap.poni o sarâ

یا از ترس خواهر و مادر عزیزش … – … و یا از ترس چوپانی کردن همراه پدرش و صحرا رفتن (درس خواند)

مَردِم ِ وِه جا دَکـِتـِه اِسم و یاد  Mardem.e ve jâ dakete esm o yâd

خُوردی وَچـُن یاد بَهیـتِـنِـه سِواد  Xurdi vaçon yâd bahitene sevâd

برای مردم یاد گرفتن و نوشتن نامشان مهم شد … – … و اینگونه بود که کودکان سواد یاد گرفتند

اِتـّا کـَمِه بَیتـنِه حِساب کِتاب یاد  Et.tâ kame baytne hesâb ketâb yâd

اَکابـِری بییـِه وِشـُن ِ سِواد   akâberi biye vešone sevâd

کمی حساب و کتاب یاد گرفتند … – … هرچند سوادشان سواد اکابری بود (اکابر: در زمان حکومت پهلوی همانند نهضت سوادآموزی کنونی بود که به بزرگسالان و بیسوادان در شهر و روستا سواد خواندن و نوشتن مس آموختند)

آقا مُدیر؛ بابا گـُوته چَندِ خار  âqa modir bâbâ gute çande xâr

یاد دائِه سِکـُن رِ قَشِنِگ و خار خار  Yâd dâe sekon re qašeng o xâr xâr

آقای معلم چه زیبا «بابا» را می گفت … – … تا به کودکان به زیبایی و درستی بیاموزد

اُ رِ گـُوتِه آب و حـَلـُم رِ وِه چاه   O re gute âb o halom re ve çâ

مار رِ گـُوتِه مادِر و پیئِر، بابا  Mâr re gute mâdar o pier, bâbâ

«اُ» را آب و «حَلُم» را چاه می گفت … – … «مار» را مادر و «پیئر» را بابا می گفت

اِستاغـُنا پیـئر و مارِ بییِه  Estâghonâ pier o mar.e biye

گوشت و رِغـُن آموزگارِ بییِه  Gušt o reghon âmuzegâre biye

استخوانهای کودک برای پدر و مادرش بود … – … و گوشت و چربی بدن کودک برای معلم (یعنی معلم حق داشت کودک را برای آموختن، تنبیه کند حتی اگر گوشت و چربی بدنش بر اثر تنبیه آب شود و فقط استخوانش برای پدر و مادرش بماند.)

اِتـّا خِلـِه حَرف ر ِ گـُوتِه یاد دارین  Et.tâ xele harf re gute yâd dârin

نَخاشی رِ درِ جـِلو باد دارین  Naxâši re dare jeloe bâd dârin

معلم می گفت یک دنیا حرف را باید به یاد داشته باشید … – … و زشتی ها را در جلوی در مکتبخانه به دست باد بسپارید

تا که بـَورِه غارصِه ء دِلِه رِ باد  Tâ ke bavre ghârse dele re bâd

بُخل و حِسادت نَموندِه شِـمِه یاد  Boxl o hesadet namonde šeme yâd

تا باد غصه های درون تان را ببرد … – … و بخل و حسادت به یادتان نماند

قاد زوئـِه یاد دائِـه حِساب: د ِ د ِ تا؟  Qâd zoe yâd dâe hesâb: de de tâ

جَدوِلِ ضرب، جـِباب ونِه چاهار تا  Jadvele zarb, jebâb vene çâhâr tâ

معلم تلاش می کرد و حساب کردن یاد میداد: دو دو تا؟ … – … از روی جدول ضرب جوابش چهار تا بود

وَقتِ کلاس ِ حِساب و هِندِسه  Vaqte kelâs.e hesâb o hendese

صِفر و یک و دِ، چاهار و پَنج و سِه  Sefr o yek o de, çâhâr o panj o se

در سر کلاس حساب و هندسه… – … صفر و یک و دو، چهار و پنج و سه

آقا مُدیر مِثال زوئـِه: سِه شیش تا  âqâ modir mesâl zoe: se šiš tâ

یا کِه گـُوتِه وشـُنِ جا، دِ هَـشتا  Yâ ke gute vešone jâ, de haštâ

آقای معلم مثال میزد که: سه شش تا … – … یا اینکه به جایشان می گفت: دو هشت تا

وِستِه جـِباب هادی، سَریع و خارخار  Veste jebâb hadi, sari o xâr xâr

تا که بـُرِه پیش با وِشـُن، روزگار  Tâ ke bore piš bâ vešon , ruzegâr

می بایستی تند و درست جواب میدادی … – … تا که با این سوال و جوابها، وقت کلاس به پایان برسد

تنَگ هایـتِه وَقت، یارِ فـَقـیـرُن بُوئـِن  Tang hâyte vaqt yâre faqiron buen

بعدِ کِلاس یاد صَغـیرن بُوئـِن  Bade kelâs yâd saghiron buen

در زمان تنگدستی و گرفتاری یار فقرا باشند … – … و بعد از کلاس هم به یاد یتیمان باشند

دَرس و کِلاس ِ سَرِ هَـمِش خار بییِه  Dars o kelâse sar, hameš xâr biye

ناخاشیءِ موقِع پَرِسـتار بییِه  Nâhkâšie moqe parestâr biye

معلم در زمان درس و کلاس همیشه خوب بود … – … و در زمان بیماری (دانش آموزان) هم پرستارشان بود

اِتـّا کـَلـُم ناخاشی ِ روزگار  Et.tâ kalom nâxâšie ruzegâr

یاد نـِدائِه آقا مُدیر جان ِ یار  Yâd nedâe aqâ modir, jane yâr

در یک کلام؛ ناملایمات روزگار را … – … معلم به دانش آموزان یاد نمیداد

اینا بییِه سَـبک ِ قدیم، دَرس و یاد  Inâ biye sabke qadim, dars o yâd

این جوریا بییِه  قدیم ِ سِـواد  Injuriâ biye qadime sevâd

اینها همه روش تدریس به سبک مکتبخانه ای … – … و روش سوادآموزی در قدیم بود

             ***

مِلّاامین، شِـخ حِدِر ِ گَت بوبا  Mel.lâ Amin, Šex hedere gat bobâ

خاش ریکا عَلی ر ِ هاکاردِه مِلا ّ  Xâš rikâ Ali re hâkârde mel.lâ

مُلا امین، پدر بزرگ آقا شیخ حیدر … – …  پسرش علی را باسواد و ملا کرد

بعد ِ وشُـن رُوستِم و فاطمِه مِلّا  Bade vešon Rustem o fatme mel.lâ

یا که اَمِه دَرویش عامی، کَدخادا  Yâ ke ame Darviš âmi , kadxâdâ

بعد از آنها مُلا رستم و مُلا فاطمه هم باسوادهای بالاده بودند … – … یا که عموی ما «درویش» که کدخدا بود (مرحوم درویش خسروی یا چهاردهی که سالها کدخدای بالاده بود)

«سِیّـد اَبوطالب، تویِه دِرواری»  Sey.yed Abutâleb Tuyedervâri

یا که خادا بیامِرز اون «یـِساری»  Yâ ke xâdâ biamerz un Yesâri

سید ابوطالب تویه درواری … – … یا آقای (‌سیف اله) یساری که خدایش بیامرزاد

«قال العصَـیر» رِ یاد دانِه وَچُـن ر ِ  Qâlo-lasir re yâd dane vaçun re

مَکتِبخانه ء بالادِه وشُـن ر ِ  Maktebxâne.e Bâlâdeh vešon re

کتاب قال العصیر را به کودکان یاد می دادند … – … در مکتبخانه بالاده اینها را به کودکان می آموختند

حـِدر علی مِلّا بییوُ با سِواد  Heyder Ali mel.lâ bi o bâ sevâd

آق شِخ مَمِّد وچُن وِه ر ِ دارنه یاد  âq šex Mam.med vaçon ve re dârne yâd

حیدرعلی باسواد و ملای بالاده بود … – … که فرزندان آقا شیخ محمد هنوز او را به یاد دارند  (مرحوم آیت الله آقاشیخ محمد کوهستانی ساکن روستای کوهستان بهشهر بودند و از مراتب علم ملاحیدرعلی بخوبی آگاه بودند. مردم بالاده ارادت زیادی به آقای کوهستانی داشتند و هر ساله مال خود را با دادن خمس و زکات، نزد ایشان پاک می کردند)

شِـخ ِ تهرونی و عبدالله ءِ کاشی  Šexe Tehroni o Abdol.lâ-e Kâši

بالادهی جِه داشتـِـنِه دلِ خاشی  Bâlâdehi je dâštene dele xâši

شیخ تهرانی و عبدالله کاشی … – … از بالادهی ها دل خوشی داشتند

قاسمَلی دیوبَند، مَمِّدی، مَمتَقی Qasmâli Divband, Mam.medi, MamTaqi

مَش مُصطِفی، مِلّا مُحَمِّد میدی  Maš Mostefâ, Mel.lâ Moham.med Midi

قاسمعلی دیوبند، ملامحمدی و محمدتقی … – … مشهدی مصطفی و ملا محمدمهدی

جانِ شـُـبـِر ر ِ همِه یاد دارنِّه  Jân.e Šober re hame yâd dâren.ne

پشتی وِه‌ همه سِواد دارنِّه  Pešti.e ve hame sevâd dâren.ne

شبیر عزیز را همه به یاد دارید …-… که با همت او بسیاری از بالادهی ها با سواد شدند

درگزی و توحیدی و کاهانی     سورکی و امامی و شیروانی  

 بـُنِـکدار و ساداتی و خلیـلی      وَنداد و جانعلی پور و آملی

(اینان جملگی از آموزگاران دبستان بالاده از زمان تاسیس سپاهی دانش تاکنون بوده اند)

هِمّتِ یعقوبی، شَصت و شیش بییِه  Hem.met.e Yaqubi, šast o šiš biye

مِنِه گـِمـُن وِه چَن سال ِ پیش بییِه  Mene gemon ve çan sâl.e piš biye

آقای همت یعقوبی در سال ۱۳۶۶ معلم بالاده بود …-… به گمانم انگار همین چند سال پیش بود

بعدِ وِشُـن اَم آق مُدیر بـِموئـِه  Bade vešon am âq Modir bemoe

این آق مُدیر، مَردِ دِلیر بـِموئـِه  In âq Modir mard.e delir bemoe

بعد از این معلمین، آقا معلم ما آمد …-… این آقای معلم، مرد شجاع آمد

یاد هِدائِه خِـلِه وَچُـن ر ِ‌ سِواد  Yâd hedae xele vaçon re sevâd

تیم هِدائِه بَذر ِ سِواد ر ِ با قاد  Tim hedâe bazr.e sevâd re bâ qâd

به خیلی از کودکان، سواد آموخت …-… بذر ‌سواد را با قدرت خود (در کشتزار دانش) کاشت

مـُحمّـِدِ آتنی، ونِه نـُم هَـستِه  Moham.med.e âtni vene nom haste

اگر چِه اَم ِ مَلِه دِلِه گـُم هَـستِه  ager çe am.e male dele gom haste

نامش «محمد آتنی» است …-… هر چند در روستای ما مرد گمنامی است

نـُم ِ وِه ر ِ دارمِه همیشِه بِه یاد  Nome ve re darme hamiše be yad

زِنده بُوئـه تا بِه اَبـِد وِنِه یاد  Zende bue ta be abed ve ne yad

نامش را همیشه به خاطر دارم …-… تا که زنده بماند نامش تا ابد.