مقاله علمی: نگرشی کوتاه به خصوصیات گونه چنار (Platanus orientalis) / خانم مهندس نرگس کاردگر بالادهی .

مقدمه: روند رو به رشد جمعیت و میزان بی‌سابقه مصرف، افزایش تخریب و آلودگی‌ها و تغییرات آب و هوایی و … از مهمترین تهدیدات جدی برای کره زمین محسوب می‌گردند. در سال‌های اخیر حفظ این تنها کره خاکی و همه موجودات آن به مسئله‌ای مهم و حیاتی تبدیل شده است. بر اساس آمار و مطالعات سازمان فائو و اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN)، درختان می‌توانند بخش بسیار زیادی از کربن اتمسفر را ترسیب و ذخیره نمایند و قطع درختان باعث انتشار گازهای گلخانه‌ای جو زمین می‌گردد. توجه به این مسئله، نقش کلیدی درختان را برای حفظ زمین و همه ساکنانش روشن می‌سازد. افزون بر آن درختان، زیستگاه بسیاری از موجودات زنده هستند که حیاتشان به این عناصر حیات‌بخش وابسته است و به همین دلیل برای حفظ تنوع‌زیستی، حفاظت از درختان امری ضروری است. فواید و ارزش‌های این آفریده منحصر به فرد برای انسان تا حدی است که آنرا به نماد حیات، بقا، پایداری و پاکی تبدیل نموده‌است و در نزد بزرگان دین نیز جایگاه والایی داشته و احادیث و روایات زیادی در زمینه کاشت و حفاظت از آن آمده ‌است. بطوریکه پیامبر اکرم (ص) در این باره می‌فرمایند: « به نزد من شکستن شاخه‌ای از درخت، همچون شکستن بال فرشتگان است. »

درختان کهنسالی که در گوشه و کنار این مرز و بوم قد برافراشته‌اند، نشان‌های یادگاری از فرهنگ غنی اجداد و نیاکان مان هستند. درخت چنار منطقه دوسرشمار ( بخش چهاردانگه ساری شامل روستاهای بالاده، پاین ده، تیله بن، قلعه، میرافضل و واوسرنو) نیز که در روستای قلعه واقع شده‌است، یکی از این درختان کهنسالی است که در مقابل بسیاری از ناملایمات روزگار مقاومت نموده و با قامتی استوار همچنان آرامش بخش روح و جانمان است و در طول سال های عمر درازش، سلامت و صلابت خود را حفظ کرده است. از آنجائی که کلید حفظ یک اثر در دست کسانی است که آن را  می‌شناسند و از آن خود می‌دانند، بر این اساس آگاهی و شناخت علمی این اثر با ارزش به عنوان میراث طبیعی و فرهنگی این منطقه امری ضروری است. در این مقاله به طور مختصر برخی از خصوصیات گونه درختی چنار را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

تنه درخت کهنسال روستای قلعه در تابستان سال ۱۳۸۷/ عکس: عین اله آزموده

نام علمی و پراکنش جغرافیایی: درخت چنار از خانواده Platanaceae و با نام علمی Platanus orientalis و نام انگلیسی Button Wood می‌باشد و جزء درختان پهن‌برگ و خزان‌کننده نیم‌کره شمالی محسوب می‌گردد. نام‌های محلی این گونه در اکثر نقاط کشور چنار است و در کردستان، جوهر نامیده می‌شود. از نظر گیاه‌شناسان، چنار گونه‌های متفاوتی دارد. در بین گونه‌های چنار، گونه P.orientalis  تنها گونه‌ایست که به نظر، بومی ایران بوده است.

گسترش جغرافیایی این گونه از جنوب شرقی اروپا تا مرکز ایران است و پایه‌های خودروی این گونه در مناطق مختلف کشور مشاهده شده‌است. درخت چنار منطقه دوسرشمار، در موقعیت جغرافیایی ۵۳ درجه و ۳۷ دقیقه و ۲۱ ثانیه طول شرقی و ۳۶ درجه و ۷ دقیقه و ۵۸ ثانیه عرض شمالی و در ارتفاع ۱۶۳۵ متری از سطح دریا قرار دارد.

مشخصات گیاه‌شناسی: چنار درختی است بلند قامت، دارای تنه مستقل و تاجی گسترده با شاخه‌های موزون و قوی که ارتفاع آن برحسب نوع گونه و شرایط اکولوژیکی به ۳۰ متر هم می‌رسد. قطر تنه چنار زیاد است و گاهی از ۲ متر هم تجاوز می‌کند. لایه خارجی پوست آن به شکل قطعاتی است که ریتیدوم نام دارد و در اندازه های مختلف از درخت جدا می شوند. برگهای چنار منفرد، متناوب و دارای پهنک نسبتاً پهنی است. هر برگ دارای ۳ تا ۵ لوب نوک تیز و پای برگ ها دارای گوشوارک نسبتاً بزرگ برگ مانند است. قاعده برگ قلبی شکل است. برگ های جوان کُرک هایی دارند که بتدریج با بالارفتن سن برگ از تراکم آن کاسته می‌شود. پشت برگ به رنگ نقره ای مایل به سبز و کرک های بیشتری دارد. گل‌آذین آن کُروی و یک پایه است و بر روی پایک بلندی قرار گرفته است و آویزان است. زمان گلدهی این درخت فصل بهار است. میوه آن نیز کروی و مرکب و قطر آن به بیش از ۲ سانتیمتر بالغ می‌گردد.

ارتفاع درخت چنار مورد نظر در این مطالعه، ۲۲ متر و قطر برابر سینه آن ۲۸۰ سانتیمتر می‌باشد. این درخت تک پایه است و تنه‌ای سالم دارد که  از ارتفاع حدود ۳ متری منشعب شده و تاج بسیار انبوهی را تشکیل داده ‌است.

بافت پوست تنه چنار قلعه / عکس: نرگس کاردگر

نیازهای اکولوژیک: چنار در آب و هوای معتدل و نسبتاً سرد رویش دارد و جزء گونه‌های رطوبت پسند محسوب می‌گردد. به علت نوع ریشه‌ آن، خاک های نسبتاً ریز بافت، عمیق آبرفتی با رطوبت متعادل و زهکشی خوب را می پسندد و رشد آن در خاک های کم‌عمق، سنگلاخی، قلوه سنگی متراکم، درشت بافت و آهکی محدود می‌‌گردد. از آنجائی که فشردگی خاک و تهویه نامناسب آن، ریشه درخت چنار را در مقابل حمله آفات و بیماری ها حساس می‌نماید، توصیه می‌شود که دور یقه درخت با آسفالت و سیمان و بتون پوشانده نشود.

آفات و بیماری ها: از آفات و بیماری های مهم درختان چنار می‌توان به زنجرک چنار، کرم سفید ریشه، سوسک چوبخوار، پروانه مینور چنار و زردی اشاره نمود. درخت چنار در مقابل عوامل نامساعد طبیعی نظیر خشکی، آلودگی هوا، آفات و بیماری ها بسیار مقاوم است و در کلاسه درختان دیرزیست (دیرزیستی بیش از پانصد سال) قرار می‌گیرد.

خوشبختانه چنار قلعه به بیماری مبتلا نمی‌باشد و تاج سالم و بسیار شادابی دارد، اما مهمترین مشکل آن حفره‌ایست که در قسمت شرقی تنه درخت در اثر قطع یکی از شاخه های تنومندش در گذشته ایجاد شده‌است. این شاخه که یکی از انشعابات اصلی تنه بود در حدود ۶۰ سال پیش توسط یکی از افراد ناآگاه قطعه گردید و به مرور زمان در اثر پوسیدگی، حفره‌ای با ابعاد یک و نیم متر در دو و نیم متر در درخت پدید آورده‌است.

شکاف قسمت شرقی تنه درخت چنار قلعه که بیش از ۲ متر ارتفاع و ۷۰ سانتیمتر عرض دارد. / اردیبهشت  ۱۳۹۱/ عکس: عین اله آزموده

روش های ازدیاد: چنار رشد نسبتاً سریع داشته و تکثیر آن هم از طریق بذر صورت می‌گیرد و هم از طریق قلمه. با توجه به اینکه بذر این گونه از قوه نامیه پائینی برخوردار است، از شاخه درختان جوان یا پاجوش‌ها به عنوان قلمه برای ازدیاد درخت چنار استفاده می‌گردد که باید قبل از کاشت آنها را در آب قرار داده تا به اندازه کافی رطوبت جذب نماید. در سال های اولیه کاشت، احتیاج به آب زیادی دارد. خاک مناسب برای کاشت این درختان مخلوطی از ماسه، خاکبرگ به همراه کود دامی پوسیده است. بهترین زمان کاشت نهال چنار، در دوره خواب آن یعنی در اواخر فصل پائیز و در طول زمستان است. فاصله کاشت، ۴ متر در ۴ متر توصیه می‌گردد. تجدید حیات در درخت چنار قلعه هم از طریق بذر (دانه‌زاد) و هم از طریق جست (شاخه‌زاد) کاملاً مشهود است.

بذر چنار قلعه که برای تکثیر درخت نیز استفاده می شود / عکس: نرگس کاردگر

شاخه های کوچک که هر ساله بر روی ریشه درخت چنار قلعه می رویند و برای تکثیر به روش جست (شاخه‌زاد) استفاده می شود. / عکس: نرگس کاردگر

اهمیت و موارد استفاده: چوب چنار مرغوب و صنعتی و از مقاومت بالایی نیز برخوردار بوده به طوری که بدون آغشته نمودن به مواد ضدعفونی کننده، مدت زیادی در برابر تغییرات جوی سالم می‌ماند. بسیاری از بناهای تاریخی ایران از چوب چنار ساخته شده که گویای پایداری آن است. از چوب چنار در مبل سازی و زیر سازی وسایل چوبی استفاده می‌شود. مصارف دارویی این درخت نیز بسیار قابل توجه می‌باشد بطوری که از پوست درخت چنار برای از میان بردن لکه های پوستی، از ریشه هایش برای درمان مارگزیدگی، از میوه و برگ آن برای رفع ناراحتی‌های حلق و گرفتگی صدا استفاده می‌شود. برگ و گل چنار گونه P.occidentalis خلط آور است. (لازم به ذکر است درخت چنار گیاهی است آلرژی زا که تقریباً از هر ۱۰۰ نفر، ۲۰ نفر به گرده چنار حساسیت دارند.)

 برگ‌ها‌ی پنجه‌ای بزرگ و نسبتاً کُرک دار چنار خود ضمن جذب گرد و غبار و تصفیه هوا، باعث کاهش آلودگی صوتی نیز می‌شود و بدلیل سایه‌دهی و دیرزیستی، در کنار جاده ها، خیابان ها، تفرجگاه ها و پارک های جنگلی کاشته می‌شود که مناظر و چشم‌اندازهای زیبایی می‌آفریند.

 ریشه اصلی چنار از ابتدای رشد قوی و عمیق در خاک فرو می‌رود و به همین دلیل می‌تواند به صورت شبکه ای گسترده از فرسایش خاک جلوگیری نماید.

چنار دیار ما و آیندگان: اینک درخت چنار قلعه با گذراندن مراحل مختلف تحول و تکامل  رویشی در طول حیات طبیعی خود، پیر داری است با تاریخی کهن که احتمالاً  از سده یازدهم خورشیدی به یادگار مانده‌است. یادگاری ماندگار از شیخ محمدربیع فولادی که می‌گویند ریشه نونهال آن را در خاک پُر مهر این دیار کاشته و پدران نیک سرشت ما نیز تاکنون بخوبی مسئولیت حفظ و حراست از آن را نسل به نسل بر دوش کشیدند.

چنار کهنسال قلعه با قدمتی بیش از ۴۰۰ سال را طبیعتاً می‌توان یکی از قدیمی‌ترین و سالمندترین موجودات زنده این خطه برشمرد که همین امر جایگاه و تقدس خاصی به آن می‌بخشد. ارزش زیست محیطی، ژنتیکی، تاریخی و فرهنگی این درخت، ضرورت حمایت و حفاظت از آن را بعنوان میراثی ارزشمند از نیاکان مان و امانتی برای فرزندان مان روشن می‌نماید.

مسئولیت این گونه آثار در کشورمان به عهده ۴ ارگان دولتی یعنی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور (اداره کل منابع‌ طبیعی و آبخیزداری استان) – سازمان حفاظت محیط ‌زیست – سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و استانداری ها می‌باشد که در قالب طرح حفاظت از درختان کهنسال کشور پیگیری می‌گردد.

به منظور حفاظت از این اثر گرانبها که از جاذبه‌های گردشگری منطقه دوسرشمار نیز محسوب می‌گردد، ثبت آن در فهرست آثار ملی طبیعی کشور در دستور کار قرار گرفت تا هرگونه اقدامی که منجر به آسیب رساندن به این درخت شود، با منع و پیگرد قانونی همراه گردد، بعبارتی هیچ شخص حقیقی و حقوقی نتواند اقدام به ‌قطع این درخت نماید. پس از مذاکرات به عمل‌آمده با مسئولین بخش میراث طبیعی در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران و همچنین مدیر پروژه طرح حفاظت از درختان کهنسال کشور، مقرر گردید با توجه به اینکه درخت مورد مطالعه در « منطقه حفاظت شده پارک ملی کیاسر (شاهدژ) » واقع شده و این مناطق به‌ طور کلی با همه اجزاء و عناصرشان به ثبت رسیده و تحت حفاظت می‌باشند، در اولویت ثبت قرار ندارد و  نسبت به چاپ مشخصات آن در کتاب درختان کهنسال استان مازندران و یا ایران اقدام لازم صورت پذیرد تا در آینده پس از ثبت گونه های خارج از مناطق حفاظت شده، کد شناسایی برای آن تعریف گردد.

امید که مردم طبیعت دوست این منطقه، همواره نگاهبان این کهن دار بوده و همچون پدران شان در مسیر حفظ این امانت الهی برای آیندگان گام بردارند. در پایان از همکاری بیدریغ جناب آقای عین‌اله آزموده مدیر انجمن فرهنگی سادوای بالاده و جناب آقای مهندس محمد پورقاسم کارشناس محیط زیست استان گلستان و همه دوستانی که به هر نحو مرا در نگارش این مقاله یاری نموده اند، تشکر و قدردانی می نمایم.

منابع:

1. ثابتی، ح. ۱۳۵۵ جنگلها، درختان و درختچه های ایران. سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی
2. خراسانی، نعمت اله ۱۳۶۵ بررسی علل خزان زودرس و مرگ و میر درختان چنار در شهرتهران مجله منابع طبیعی ایران ش ۴
3. زرگری،ع٫ ۱۳۶۹٫ گیاهان دارویی. انتشارات دانشگاه تهران. ج۴٫
4. شریفی نیا، م. ۱۳۷۳ چنار . سازمان پارکها و فضای سبز شهر تهران .
5. طباطبایی محمد ۱۳۴۰-بررسی ماکروسکوپی چوبهای ایران نشریه دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران انتشارات دانشگاه تهران     
6. محمدپور عسگری،ع٫ پورسید لزرجانی، سید هادی. ۱۳۸۲٫ ایران را سبز کنیم. انتشار دفتر ترویج و مشارکت های مردمی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور.

سادوا:  ………………………………………………………………………………………………………………………………………

این مقاله علمی که توسط خانم مهندس نرگس کاردگر بالادهی دانشجوی کارشناسی ارشد جنگل شناسی و اکولوژی جنگل دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان برای چاپ بروشور همایش « در سایه سار چنار کهنسال قلعه » نوشته شده، اکنون جهت استفاده خوانندگان گرامی سایت سادوا منتشر می شود. از خانم مهندس کاردگر برای تحقیق و نگارش این مقاله بسیار سپاسگزاریم و برایش آرزوی موفقیت روز افزون داریم.

مقاله های دیگری از خانم مهندس کاردگر که قبلاً در سایت سادوا منتشر شده است:

- صنایع دستی بالاده؛ میراثی رو به فراموشی

- شناخت علمی گونه درختی بید در روستای بالاده

 - مروری بر شرایط اکولوژیکی منطقه بالاده

استفاده از این مقاله ها با ذکر نام نویسنده و سایت سادوا آزاد می باشد.